Blog News

مزایا و معایب بانکداری الکترونیک

نویسنده: آل‌سات پرداخت

مزایا و معایب بانکداری الکترونیک

گسترش زیرساخت‌ها و کاربردهای فناوری اطلاعات و ارتباطات در طول دو دهه اخیر در ایران و جهان، باعث ایجاد تحولاتی شگرف در زمینه شیوه انجام کارها توسط سازمان‌ها و روش دریافت خدمات توسط مشتریان شده است. صنعت بانکداری از جمله صنایعی است که همواره در خط مقدم به‌کارگیری فناوری‌های نوین در عملیات داخلی و خدمات‌دهی به مشتریان خود قرار دارد که یکی از مهم‌ترین دستاوردهای آن «بانکداری الکترونیکی» است. بانکداری الکترونیک با امکاناتی که در اختیار کاربران قرار می‌دهد مزایایی از جمله کاهش هزینه مشتریان و بانک‌ها، عدم نیاز به حضور فیزیکی در شعب بانکی و مدیریت و کنترل یکپارچه عملیات‌های بانکی را دارد. به جرات می‌توان گفت که یکی از الزامات اساسی رواج تجارت الکترونیکی در هر کشوری، وجود بستر اصلی مبادلات وجوه یعنی بانکداری الکترونیکی است.

تاریخچه بانکداری الکترونیکی در جهان

زمان شروع پرداخت الکترونیکی در دنیا به سال ۱۹۱۸ میلادی بر می‌گردد. یعنی هنگامی که بانک‌های فدرال رزرو آمریکا به انتقال وجوه از طریق تلگراف می‌پرداختند. اینترنت در سال ۱۹۷۰ توسط متخصصین دانشگاهی، به‌منظور اشتراک دریافت‌ها توسعه یافت و تا سال ۱۹۹۳ محبوبیت اینترنت برای عموم و خصوصاً تجاری که امید به گسترش مشتریانشان داشتند، افزایش پیدا کرد. عواملی که بانکداران را به سمت اینترنت متوجه ساخت عبارت‌اند از مواجه شدن با مبالغ هنگفت و رقابت بین غیربانکی‌ها. در سال ۱۹۹۴، بانک‌ها شروع به کاوش در اینترنت کردند تا به‌عنوان یک سیستم تحویل‌داری پیشنهادی برای محصولات و خدماتشان از بانکداری اینترنتی استفاده کنند. این نوع بانک برای هر تراکنشی قیمت کمتری را از بانک‌های شعبه دار پیشنهاد کرد، همچنین به دسترسی بازارهای جهانی و آسایش بیشتر مشتریان توجه بیشتری نشان داد. تا ژانویه ۱۹۹۵، فقط ۲۴ بانک بر روی شبکه اینترنت وجود داشت. اما به فاصله یک سال، ۸۰۰ بانک به این تعداد افزوده شد.

تاریخچه بانکداری الکترونیک در ایران

با رشد هر چه بیشتر سیستم‌های جدید، بانک‌ها خود را در برابر تعداد زیادی سیستم مجزا و منفک از یکدیگر (سیستم‌های جزیره‌ای) دیدند که ادامه فعالیت را برایشان دشوار می‌ساخت. در اواخر دهه ۱۳۶۰ بانک‌های کشور به سیستم اتوماسیون عملیات بانکی و رایانه‌ای کردن ارتباطات خود توجه نشان دادند. براین‌اساس، نیاز به سیستمی یکپارچه که کلیه خدمات بانکی را از طریق پایگاه‌داده‌های متمرکز ارائه و مدیریت نماید بیش‌ازپیش احساس گردید؛ بنابراین بانک‌ها به‌سوی استفاده از سیستم جامع متمرکز بانکداری (Core Banking) روی آوردند. حرکت به سمت بانکداری الکترونیکی از اوایل دهه ۷۰ آغاز شد و پس از آن کارت‌های اعتباری، خودپردازها، سیستم‌های گویا و… وارد خدمات نوین بانکی شد. سیستم شتاب یا شبکه تبادل اطلاعات بین‌بانکی در سال ۱۳۸۱ ایجاد شد. همان‌طور که اشاره شد، زیرساخت‌های بانکداری الکترونیکی یکپارچه، در دهه ۷۰ ایجاد گردید و دو بانک بزرگ کشور (بانک ملی ایران و بانک صادرات ایران) سیستم یکپارچه بانکی خود را عملیاتی نمودند. با راه‌اندازی این سیستم‌ها، به‌تدریج حساب‌های سنتی که دسترسی به آن‌ها برای صاحب حساب تنها از طریق مراجعه حضوری به شعبه افتتاح کننده حساب مقدور بود، به‌حساب‌های سیبا در بانک ملی ایران و سپهر (سیستم پردازش هوشمند رایانه‌ای) در بانک صادرات ایران تبدیل گردید. با استفاده از این سیستم‌ها، صاحب حساب برای انجام امور بانکی، دیگر نیازی به مراجعه حضوری به شعبه افتتاح کننده حساب ندارد. شماره این حساب‌های جدید ۱۳ رقمی بوده و در سطح همان بانک منحصربه‌فرد هستند.

بانکداری الکترونیک چیست؟

بانکداری الکترونیکی عبارت است از ترکیب استفاده دو نوع ابزار الکترونیکی، شامل زیرساخت ارتباطی (مانند اینترنت، شبکه‌های مخابراتی ثابت و همراه و…) و کانال دسترسی (شامل انواع دستگاه‌های الکترونیکی خدمات‌دهی مانند خودپرداز، تلفن، گوشی‌های همراه، کیوسک و…) برای برقراری تعامل دوطرفه میان بانک و مشتری، انجام عملیات و ارائه خدمات بانکی و حتی خدمات غیربانکی به مشتریان فارغ از محدودیت‌های زمانی و مکانی.
انواع بانکداری الکترونیکی
دو نوع دسته‌بندی جداگانه را می‌توانیم برای بانکداری الکترونیکی در نظر بگیریم.

دسته‌بندی بر اساس ماهیت بانک ارائه‌کننده خدمات

بانک‌‌های دوگانه: این مدل از بانکداری الکترونیکی شامل ترکیبی از روش‌های بانکداری سنتی و بانکداری الکترونیکی است؛ یعنی در واقع همان بانک‌های سنتی دارای شعب فیزیکی (Brick and Click)، بخشی یا همه خدمات بانکی خود را به‌صورت الکترونیکی به مشتریان خود ارائه می‌دهند. این نگاه به بانکداری الکترونیکی همان چیزی است که برای همه ما آشنا است.
بانک‌‌های مجازی (Virtual Bank): این مدل از بانکداری الکترونیکی شامل بانک‌هایی است که تمامی خدمات و عملیات بانکی خود را به‌صورت غیرحضوری و الکترونیکی به مشتریانشان ارائه می‌دهند و شعبه فیزیکی ندارند.
البته همین‌جا لازم است توضیح دهیم که بانک‌های تمام مجازی (نئوبانک‌ها) یا چالشگر، در مدل کسب‌وکار و نوع خدمات ارائه‌شده با بانک‌های مجازی تفاوت‌های قابل‌توجهی دارند و در نتیجه نباید هر بانک بدون شعبه که خدمات خود را به‌صورت الکترونیکی و به‌ویژه اینترنتی ارائه می‌دهد، نئوبانک در نظر گرفت.

دسته‌بندی بر اساس کانال‌های خدمات‌رسانی از راه دور

طبق تعریف بانکداری الکترونیکی هرگونه ابزاری که به بانک اجازه دهد خدمات خود را بدون نیاز به شعبه بانک و فارغ از قیدهای زمانی به مشتریان خود ارائه کند، جزو ابزارهای بانکداری الکترونیکی محسوب می‌شود؛ بنابراین طیف گسترده‌ای از ابزارهای الکترونیکی را می‌توان جزو کانال‌های خدمات بانکداری الکترونیکی در نظر گرفت که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
بانک‌داری مبتنی بر کارت‌خوان‌ها و پایانه‌های فروش
بانک‌داری مبتنی بر خودپرداز (ATM)
تلفن‌بانک
بانکداری پیامکی
اینترنت بانک‌
همراه بانک
کیوسک‌های بانکی (VTM)
خدمات بانکداری الکترونیکی
اگرچه به‌صورت کلی می‌توان هر نوع خدمتی که بانک به مشتریان خود ارائه می‌دهد و از نظر قوانین و مقررات و همچنین راهبردهای بانک و قابلیت‌های کانال‌های دسترسی، امکان ارائه در خارج از شعبه را دارد، جزو خدمات بانکداری الکترونیکی در نظر گرفت؛ اما با یک نگاه کلان‌‌تر می‌توانیم خدمات بانکداری الکترونیکی را در ۳ سطح، طبقه‌‌بندی کنیم.

انواع خدمات بانکداری الکترونیک

خدمات اطلاع‌رسانی: این سطح از نظر پیچیدگی و بلوغ، ساده‌ترین نوع بانکداری الکترونیکی است که در آن، بانک، اطلاعات مربوط به خدمات و فرایندهای بانکی موردنیاز مشتری را از طریق ابزارهای الکترونیکی در اختیار مشتری قرار می‌دهد؛ اما این نوع ارتباط، یک‌طرفه و از سوی بانک به سمت مشتری است. پیامک‌های واریز و برداشت حساب بانکی مشتری و پیامک‌های رمز پویا برای پرداخت و انتقال وجه، بهترین مثال از این سطح از خدمات بانکداری الکترونیکی هستند.
خدمات تعاملی: در این سطح از بانکداری الکترونیکی، امکان ارتباط و تعامل دوطرفه میان مشتری و بانک فراهم است و مشتری می‌تواند خدمات موردنیاز غیر تراکنشی خود را از کانال غیرحضوری بانک درخواست کند. مشاهده موجودی حساب یا بررسی گردش حساب توسط اینترنت بانک یا همراه بانک، مثال‌هایی از این سطح از خدمات بانکداری الکترونیکی هستند.
خدمات تراکنشی: در این سطح از خدمات بانکداری الکترونیکی، مشتری می‌توانند انواع فرایندهایی را که تراکنشی را روی حساب مشتری در بانک انجام می‌دهد، از راه دور و بدون حضور در شعبه انجام دهد. انجام اموری مانند انتقال وجه درون‌بانکی و بین‌بانکی، افتتاح حساب جدید در بانک، صدور یا ثبت چک صیادی و مانند آن‌ها توسط اینترنت بانک یا همراه بانک، مثال‌هایی از این سطح از خدمات بانکداری الکترونیکی هستند.

مزایا و معایب E-Banking

بانکداری الکترونیکی مانند هرگونه روش خدمات‌دهی دیگری دارای مزایا و معایب خاص خود است.

مزایای بانکداری الکترونیک

1. عدم وابستگی به زمان و مکان

2. دسترسی آسان، سریع و امن به‌تمامی حساب‌های بانکی مشتری و انواع خدمات بانکی از راه دور و انجام عملیات بانکی توسط خود مشتری با پشتیبانی و راهنمایی کامل از سوی بانک.

3. صرفه‌جویی در زمان و کاهش نیاز به تردد در شهر.

4. شفافیت و امکان رهگیری آسان تراکنش‌ها برای مشتری، بانک و نهادهای قانونی و رگولاتوری مانند بانک مرکزی.

5. کمک به بهداشت عمومی با حذف مراجعه حضوری و پول فیزیکی (به‌ویژه در دوران بحران شیوع ویروس کرونا اهمیت یافت.)

معایب بانکداری الکترونیک

1. محدودیت در دسترسی به برخی خدمات بانکی (برخی از خدمات بانکی طبق قوانین و مقررات یا بر اساس اولویت‌های خود بانک، صرفاً به‌صورت حضوری قابل‌ارائه هستند)
2. احتمال ایجاد مشکلات امنیتی برای حساب کاربری به‌دلیل ضعف‌های زیرساخت‌های بانکی یا رفتارهای نادرست مشتری (مثلاً افشای نام کاربری و رمز برای افراد دیگر)
3. احتمال وقوع چالش در استفاده از بانکداری الکترونیکی به‌دلیل اختلال زیرساخت‌های مخابراتی و اینترنتی کشور.

جمع‌بندی

بانکداری الکترونیکی اگرچه در سال‌های اخیر با گسترش استفاده مشتریان بانک‌ها از خدمات اینترنت بانک و همراه بانک به‌شدت توسعه‌یافته و برای عموم مردم نسبت به گذشته قابل‌دسترس‌تر شده است؛ اما سابقه آن به دهه‌ها پیش بازمی‌گردد. در طول سه دهه اخیر، صنعت بانکی ایران با سرمایه‌گذاری قابل‌توجه در این زمینه مطابق استانداردها و الگوهای بین‌المللی توانسته تجربه کاربری مناسبی را برای مشتریان خود در زمینه خدمات غیرحضوری فراهم کند اما هنوز تا بلوغ کامل در زمینه بانکداری الکترونیکی فاصله داریم و علاوه‌برآن، روندهای آتی بانکداری مانند بانکداری دیجیتالی، بانکداری به‌عنوان سرویس (BaaS) و بانکداری نهفته (Embedded Banking) نیز مطرح شده‌اند که لازم است موردتوجه بانک‌ها و مشتریان آن‌ها قرار بگیرند.