معرفی انواع سامانه پرداخت الکترونیک کشور

عملیات تحت پوشش شتاب دامنه وسیعی از تبادلات، از قبیل برداشت وجه نقد، خرید الکترونیکی، انتقال وجه، پرداخت قبوض و مانده‌گیری را از طریق خودپرداز، پایانه فروش، پایانه شعب، اینترنت، تلفن همراه و کیوسک را در بر می‌گیرد. عضویت در مرکز مزبور تابع مقررات حاکم بر مرکز شتاب است. در نتیجه با سرمایه‌گذاری بهینه در شبکه‌های پایانه فروش و خودپرداز در سطح کشور، بانک‌ها قادر به استفاده از سرمایه‌گذاری‌های انجام شده یکدیگر هستند و مرکز شتاب تمام کنترل‌های موردنیاز را به عمل می‌آورد و پایاپای لازم بین بانک‌ها را انجام می‌دهد.
از سال 1392 بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در راستای خدمات مطلوب‌تر بانکداری الکترونیک به هم‌وطنان گرامی، اقدام به فعال‌سازی خدمت انتقال وجه سه‌جانبه در شبکه شتاب نمود. همچنین با ارتقاء شتاب و به‌منظور استفاده از زیرساخت شتاب برای توسعه کشور، سامانه ارزش‌افزوده شتاب راه‌اندازی شده که در قالب آن طرح سبد کالایی، طرح حمایت غذایی و طرح باشگاه مشتریان شتاب اجرا شده است.

توسعه و ارتقای عملکرد سامانه شتاب (انتقال وجه سه‌جانبه)

در نسخه جدید شتاب (شتاب 7) علاوه بر افزودن کسب‌وکارهای جدید نظیر
•     تراکنش پرداخت اقساط
•    تراکنش خرید ویژه مرکز شتاب (مشتریان ویژه و فرایندهای ویژه نظیر طرح سبد کالایی)
•    تراکنش دریافت صورت‌حساب کارت
•    تراکنش‌های کیف وجه الکترونیکی - کیوا
همچنین افزایش امنیت در سطح شبکه شتاب و کنترل تراکنش‌های غیرعادی (نظیر تراکنش‌ها با مبالغ بالا و کارت‌های ویژه)، امکان انتقال وجه سه جانبه بین بانک‌ها و مؤسسات عضو شتاب از سال 1392 فراهم شده است.

 

نظام پرداخت کارتی، یکی از زیرساخت‌های مهم هر کشور برای انجام مبادلات خرد بین آحاد جامعه محسوب می‌شود. این شبکه که مبتنی بر کارت‌های پرداخت صادرشده برای اشخاص و کاربری آن در پایانه‌های الکترونیکی است، بخش بزرگی از پرداخت بابت مصرف خانوار در کشورهای توسعه‌یافته را تحت پوشش قرار داده و در حقیقت این امکان را برای عموم فراهم می‌سازد که بدون نیاز به وجه نقد بتوانند از طریق انتقالات بین حساب‌های بانکی، عملیات پرداخت خود را انجام دهند. در تعریف نظام پرداخت کارتی نیز می‌توان گفت، نوعی نظام پرداخت است که با استفاده از ابزار کارت در تجهیز پایانه فروش الکترونیکی، امکان پرداخت وجه موضوع خرید کالا و خدمات را توسط خریدار (دارنده کارت) به فروشنده (دارنده پایانه - پذیرنده) بدون توسل به ابزارهای نقدی میسر می‌سازد. سامانه شبکه الکترونیکی پرداخت کارتی (شاپرک)، شبکه‌ای است که تمامی ارائه‌دهندگان خدمات پرداخت و پایانه‌های فروش آنها را در نظامی یکپارچه گرد هم آورده و با مدیریت و نظارت متمرکز، کارایی و اثربخشی و امنیت شبکه پرداخت کارت را ارتقا می‌بخشد. شاپرک تمهیدات لازم را برای اتصال مستقیم ارائه‌دهندگان خدمات پرداخت به زیرساخت‌های ملی پرداخت و تسویه فراهم می‌آورد. شاپرک، به‌عنوان یک سوئیچ پیشرفته به‌منظور جمع‌آوری و مدیریت تراکنش‌های شبکه پرداخت و هدایت این تراکنش‌ها به سایر سامانه‌های ملی کشور مانند شبکه شتاب و شبکه بانکی کشور عمل می‌کند. چشم‌انداز آن، جایگزینی تبادل الکترونیکی به‌جای تبادل فیزیکی پول همراه با نظارت مستمر و هوشمند نظام پرداخت کشور بوده و مأموریت آن نیز اعمال وظایف حاکمیتی و نظارتی بانک مرکزی در زمینه استانداردسازی، توزیع مناسب و نظارت بر مبادلات الکترونیکی کشور در مراکز فروش کالا و خدمات می‌باشد؛ لذا این سامانه شبکه‌ای منسجم، واحد و مستقل از بانک‌ها ارائه نموده و تمامی امور مربوط به ارائه‌دهندگان خدمات پرداخت و تسویه با پذیرندگان را با یک الگوی کسب‌وکار مشخص به انجام می‌رساند. 

 

سیستم پایا به‌گونه‌ای طراحی شده که می‌تواند دستور پرداخت‌های متعدد را از جانب بانک مبدأ دریافت، پردازش و برای انجام به بانک‌های مقصد ارسال کند. بانک‌ها نیز می‌توانند دستور پرداخت‌های مشتریان خویش را به‌صورت انفرادی یا انبوه، دریافت و برای پایاپای و انجام در بانک‌های مقصد به «پایا» ارسال کنند. این سامانه تراکنش‌های C2C,B2C,B2B را پوشش می‌دهد و دارای دو زیرسامانه است که عبارت‌اند از واریز مستقیم (وم) و برداشت مستقیم (بم).

 

1. پرداخت الکترونیکی اقساط تسهیلات: بسیاری از تسهیلات گیرندگان، دریافتی‌های مستمر خود را در بانکی غیر از بانک تسهیلات دهنده دریافت می‌کنند. بر این مبنا استفاده از خدمات «پایا» امکان واریز وجه اقساط تسهیلات را بدون نیاز به مراجعه به شعب دو بانک و انتقال فیزیکی اسکناس، ایران چک یا اسناد بانکی کاغذی میسر خواهد ساخت.
2. پرداخت حقوق و مستمری: در حال حاضر سازمان‌ها برای پرداخت حقوق یا مستمری کارکنان یا بازنشستگان ناچارند برای تمامی تابعان خود در یک بانک حساب افتتاح کنند. استفاده از امکانات «پایا» به سازمان‌ها و کارکنان و بازنشستگان آنها امکان می‌دهد تا بدون نیاز به افتتاح حساب‌های متعدد در بانک‌های مختلف بتوانند حقوق یا مستمری خود را از طریق واریز به حسابی که مدنظر کارکنان است دریافت کنند. این ویژگی به‌صورت ضمنی از تعدد حساب‌ها در شبکه بانکی کشور خواهد کاست.
3. پرداخت سود سهام و اوراق بهادار: شرکت‌هایی که دارای تعداد انبوهی سهام‌دار هستند می‌توانند با استفاده از امکانات «پایا» بدون نیاز به افتتاح حساب برای تک‌تک سهام‌داران یا ارائه فیش برای دریافت سود سهام، وجوه را مستقیماً به حساب سهام‌داران واریز کنند.
از طریق هسته برداشت مستقیم (انتقال معکوس) «پایا»، برای اولین‌بار در کشور امکان ارائه خدمات بانکی مبتنی بر دستور پرداخت‌های پیش تأییدشده را به‌صورت بین‌بانکی میسر می‌سازد. هسته پردازشی برداشت مستقیم، طیف وسیعی از خدمات پرداخت بانکی انفرادی و انبوه، نظیر پرداخت قبوض، پرداخت اجاره‌بها، اقساط تسهیلات و نظایر آن را به‌صورت بین‌بانکی امکان‌پذیر خواهد ساخت. همچنین عملکرد خدمات مبتنی بر هسته برداشت مستقیم همانند واگذاری چک در بانک‌های مقصد بوده و می‌تواند جایگزین بخش بزرگی از پرداخت‌های مبتنی بر چک نیز شود.

 

سحاب سامانه انتقال وجه کارتی با استفاده از امکانات مرکز شتاب است و به مشتریان بانک امکان می‌دهد با کارت خود بتوانند به هر بانک دیگر عضو مرکز شتاب حواله کنند. بهره‌گیری از سحاب هم در شعبه و هم در خودپردازها و هم در اینترنت بانک میسر است. خدمات سحاب در شعبه از طریق دستگاه کارتخوان (پایانه شعب) و منوی تحویلداری انجام می‌شود و مشتری باید فرم مخصوص انتقال را تکمیل کند. حواله‌های سحابی فقط با کارت امکان‌پذیر است و روزانه سقف مبلغ مشخصی از طریق خودپرداز، اینترنت‌بانک یا پایانه شعب منتقل می‌شود. سامانه انتقال وجه آنی کارتی (سحاب) در سال 1386 به مرکز شتاب افزوده شده است.

 

در سامانه ساتنا مشتریانی که در بانک دارای یکی از انواع حساب (جاری، پس‌انداز و مدت‌دار) می‌باشند، می‌توانند نسبت به انتقال وجه (مبالغ بیش از یکصد و پنجاه میلیون ریال) به حساب خود یا سایر افراد در سایر بانک‌ها در همان روز اقدام کنند. ساتنا جایگزین کاملی برای چک‌های رمزدار بین‌بانکی است.
تسویه مبادلات بین‌بانکی در این سامانه به‌صورت آنی، قطعی، نهایی و برگشت‌ناپذیر انجام می‌گیرد، مشروط بر اینکه حساب تسویه بانک دارای مانده کافی برای انجام تسویه باشد، در غیر این‌صورت مبادلات تا تأمین نقدینگی و تا پایان روز در صف انتظار قرار گرفته و در صورت عدم تأمین نقدینگی، درخواست‌های مربوطه ابطال و برگشت داده می‌شوند. بنابراین این سامانه برای دو کاربرد اساسی بانک‌ها، شامل تسویه بین‌بانکی و انجام پرداخت‌های کلان و تجاری ایجاد شده است.

 

سامانه تسویه اوراق بهادار الکترونیکی (تابا) سامانه‌ای است که به نگهداری اوراق بهاداری که ویژگی‌های تعیین شده توسط بانک مرکزی را دارا باشند، اقدام می‌کند. این سامانه علاوه بر نگهداری اوراق بهادار (به‌صورت الکترونیکی) نام و مشخصات دارنده آنها را نیز ثبت می‌کند. صرفاً بانک‌های کشور به این سامانه دسترسی دارند و می‌توانند برای خود یا به نیابت از مشتریان خود، اوراق نگهداری شده در این سامانه را خرید و فروش کنند.